strazgraniczna2rp

Straz Graniczna II RP

Straż Graniczna 1928 –1939

Zaostrzająca się pod koniec lat dwudziestych sytuacja polityczna na granicy z Niemcami oraz napięte stosunki z Czechosłowacją wykazały, że funkcjonujący tam system ochrony granicy państwowej, oparty na cywilnej służbie granicznej, nie jest w stanie sprostać narastającym zadaniom - szczególnie w zakresie ochrony państwa pod względem polityczno – wojskowym. Problem ten znany był ówczesnemu Prezesowi Rady Ministrów – Józefowi Piłsudskiemu. Na jego polecenie płk Stefan Pasławski, pełniący obowiązki Naczelnego Inspektora Straży Celnej, zapoczątkował w 1927 r. prace reorganizacyjne. Zwieńczeniem podjętych działań była zawarta w rozporządzeniu z dnia 22.03.1928 r. decyzja Prezydenta RP Ignacego Mościckiego o powołaniu do ochrony północno – zachodniej, zachodniej i południowej granicy Polski Straży Granicznej, która zastąpiła dotychczasową Straż Celną.

Rozporządzenie Prezydenta RP z 23.12.1928 r. „O Straży Granicznej”, weszło w życie 02.04.1928 r. Powołana na jego mocy, zorganizowana na wzór wojskowy i podległa Ministrowi Skarbu - Straż Graniczna, ochraniać miała pod względem polityczno – wojskowym, celnym i sanitarnym część polskiej granicy z Niemcami w rejonie Prus Wschodnich, granicę z Wolnym Miastem Gdańskiem, morską, z Niemcami na zachodzie, oraz z Czechosłowacją i częściowo z Rumunią na południu. Od dnia 15.07.1939 r. teren działania Straży Granicznej obejmował także granicę polsko – łotewską.

Po zajęciu przez Niemcy w 1939 r. Czech i Moraw granica z Niemcami wydłużyła się do 2500 km, rozciągając się od styku granic Polski, Litwy i Prus Wschodnich przez Pomorze Gdańskie, Wielkopolskę, Śląsk oraz Protektorat i Słowację do styku granicy polsko-słowacko-węgierskiej. W rozporządzeniu o którym wyżej, wyczerpująco określone zostały zadania, podległość, struktura oraz kompetencje nowej formacji. Art. 2 tego przepisu głosił:

„Straż Graniczna stanowi jednolitą, zorganizowaną na zasadach obowiązujących w wojsku formację, podległą Ministrowi Skarbu i jest w zakresie ochrony celnej organem wykonawczym władz skarbowych [...] w zakresie zaś ochrony granic państwa [...] organem wykonawczym władz administracji ogólnej.” Kompetencje Straży Granicznej obejmowały w rzeczywistości swym zasięgiem trzy resorty państwowe: Ministerstwo Skarbu, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Ministerstwo Spraw Wojskowych. Powodowało to z kolei trójresortową podległość:

- Ministrowi Skarbu z tytułu przynależności organizacyjnej i bezpośredniego kierownictwa, gdzie Straż uzyskała duże kompetencje w zakresie zwalczania przestępczości skarbowo-celnej,

- Ministrowi Spraw Wewnętrznych - jako organowi wykonawczemu władzy administracji ogólnej w zakresie ochrony granic, zgodnie z Rozporządzeniem Prezydenta RP „O granicach państwa” z dnia 23.12.1927 r. oraz późniejszym rozporządzeniem ministrów skarbu i spraw wewnętrznych z dnia 18.05.1932 r., regulującym stosunek Straży Granicznej do władz administracji ogólnej. Podporządkowanie temu resortowi nadawały Straży Granicznej charakter policyjny.

- Ministrowi Spraw Wojskowych, który wywierał pośredni wpływ na kształt formacji głównie przez współudział w decydowaniu o kierowniczych kadrach Straży Granicznej. Jednym z podstawowych obszarów wojskowej działalności Straży Granicznej była organizacja procesu wyszkolenia wojskowego ogółu jej stanu osobowego.

Do zadań Straży Granicznej należało: 1) niedopuszczenie do nielegalnego przekroczenia granicy i przemytnictwa towarów oraz do nielegalnego ruchu towarowego i osobowego na wodach granicznych, 2) zapobieganie naruszaniu granicy państwowej i strzeżenie nienaruszalności znaków i urządzeń granicznych, 3) śledzenie i ujawnianie naruszeń obowiązujących przepisów o granicach państwa, 4) dokonywanie kontroli paszportowej na punktach przejściowych, 5) wykonywanie innych zarządzeń władz administracji ogólnej wynikających z ustaw o granicach państwa.

Na czele Straży Granicznej stał Komendant Straży Granicznej mianowany przez Prezydenta RP. Korzystał on w stosunku do podległych mu oddziałów z praw dowódcy wojskowego. Do jego zadań należało kierowanie, zarządzanie i nadzór nad wszystkimi sprawami związanymi z ochroną granicy państwowej. Organem Komendanta Straży Granicznej, powołanym do zarządzania podległymi jednostkami organizacyjnymi, kierowania organizacją służby granicznej na powierzonym odcinku i zabezpieczającym wojskowy charakter Straży Granicznej, była Komenda Straży Granicznej z siedzibą w Warszawie.

Komendzie Straży Granicznej podlegały bezpośrednio jednostki organizacyjne: sześć inspektoratów okręgowych Straży Granicznej; Centralna Szkoła Straży Granicznej; Zakład Tresury Psów; Ekspozytura Inspektoratu Ceł w Wolnym Mieście Gdańsku.

Strukturę terytorialną Straży Granicznej tworzyły:

- Inspektoraty Okręgowe, za pomocą których KGSG sprawowała kierownictwo nad ochroną granicy. Od 1934 r. przejęły one dodatkowo w stosunku do podległych jednostek kompetencje gospodarcze. Inspektoraty Okręgowe Straży Granicznej otrzymały urzędowe nazwy związane z regionem na którym organizowały swą działalność: Mazowiecki, Pomorski, Wielkopolski, Śląski, Małopolski (od stycznia 1935 r. Zachodniomałopolski i Wschodniomałopolski).

- Inspektoraty Graniczne, które w strukturze Straży Granicznej pełniły rolę jednostek wyszkoleniowych i administracyjnych. Organizowały też życie służbowe podległych jednostek na 120-160- kilometrowym odcinku granicy.

- Komisariaty Straży Granicznej - bezpośrednie ogniwa organizacji służby granicznej. Ochraniały odcinek granicy długości 30 – 40 kilometrów. Komisariat Straży Granicznej kierował działalnością podległych czterech, pięciu placówek linii I i jedną do dwóch placówek II linii.

- Placówki Straży Granicznej - bezpośrednio podległe kierownikowi Komisariatu Straży Granicznej. Placówki tak zwanej pierwszej linii, które miały za zadanie niedopuszczenie do bezkarnego przekroczenia granicy państwowej, ochraniały odcinek długości 6-8 kilometrów. Placówki drugiej linii, rozmieszczane w terenie nadgranicznym, stanowiły podstawową jednostkę granicznej służby wywiadowczej.

Formacją w okresie jej działalności dowodzili kolejno: do 12 XII 1928 r. gen. bryg. Stefan Pasławski; od 21 XII 1928 r. płk Jan Jur - Gorzechowski; od 1 III 1939 gen bryg. Walerian Czuma.

Ze względu na wzrost zagrożenia ze strony hitlerowskich Niemiec i liczne incydenty o charakterze politycznym na „płonącej granicy”, władze polskie zmuszone zostały pod koniec lat trzydziestych, do zaostrzenia przepisów i wprowadzenia szeregu ograniczeń w pasie nadgranicznym. Regulowała to zmieniająca rozporządzenie prezydenta RP z 1928 r. ustawa z dnia 9 lipca 1936 r. Minister Spraw Wewnętrznych otrzymał szersze uprawnienia do podejmowania niezbędnych kroków dla skuteczniejszego zabezpieczenia ochrony granic państwa. W tym też czasie rozporządzeniem tegoż ministra wprowadzono nowe obostrzone zasady kontroli ruchu osobowego na granicach państwa.

W 1938 roku opracowano projekt nowej ustawy o Straży Granicznej. Podporządkowywał on oddziały Straży Granicznej w sprawach związanych z obroną państwa, władzom wojskowym, poszerzał zakres współpracy formacji z wojskiem, upodabniał przepisy dyscyplinarne oraz stopnie strażników do żołnierzy i oficerów WP. W tym kompleksie zagadnień Straż Graniczna podlegać miała Generalnemu Inspektoratowi Sił Zbrojnych. W razie ogłoszenia mobilizacji stawała się częścią sił zbrojnych państwa.

W kwietniu 1938 roku zmieniono nazewnictwo jednostek organizacyjnych Straży Granicznej na odpowiadające strukturze wojska. Nazwę: Komenda Straży Granicznej zmieniono na Komenda Główna Straży Granicznej. Wprowadzono stanowiska dowódców komend okręgowych, obwodowych, komisariatów i placówek granicznych.

W chwili najazdu armii niemieckich na Polskę placówki Straży Granicznej pełniły ważną rolę informacyjną w stosunku do jednostek taktycznych w terenie oraz opóźniały ruchy oddziałów niemieckich. Po wykonaniu zadań podstawowych na granicy włączyły się do zadań bojowych w głębi kraju. Wspierając jednostki liniowe dzieliły ich losy wojenne.